Φρανσίσκο Φερρέρ: Ένας παραγνωρισμένος πρωτοπόρος

Χρήστος Ποζίδης

 Στις 13 Οκτωβρίου 1909 εκτελέστηκε ο Φρανσίσκο Φερρέρ υ Γκουάρδια, ριζοσπάστης, αναρχικός, εκπαιδευτικός και οργανωτής ενός δικτύου κοσμικών, αυτο-οργανωμένων, ελευθεριακών σχολείων μέσα και γύρω από τη Βαρκελώνη. Η εκτέλεσή του, μετά από μια εξέγερση στη Βαρκελώνη, αντί να περιορίσει έδωσε ακόμα μεγαλύτερη ώθηση σε ένα διεθνές κίνημα ριζοσπαστών και ελευθεριακών παιδαγωγών, οι οποίοι ίδρυσαν σχολεία εμπνευσμένοι τις ιδέες και τις πρακτικές του και προώθησαν την παιδαγωγική προσέγγισή του.

Με αφορμή τα 115 χρόνια από την εκτέλεσή του, αναδημοσιεύουμε εδώ, από το περιοδικό της Εκπαιδευτικής Λέσχης, τ. 7, Νοέμβριος 2023 το άρθρο του Χρήστου Ποζίδη για τον Φερρέρ.

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί αισιόδοξα το ενδιαφέρον για την αντί-αυταρχική, ελευθεριακή παιδαγωγική, όχι μόνο στην εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και σε ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Τεχνικές και εργαλεία της Νέας Αγωγής επικαιροποιούνται και υλοποιούνται στα σχολεία, η κριτική προσέγγιση αναδεικνύεται και μελετάται στα πανεπιστήμια, εναλλακτικές εκπαιδευτικές δομές συστήνονται προτάσσοντας αντί-αυταρχικές μεθόδους.

            Στον κανόνα αυτής της ‘άλλης’ Παιδαγωγικής της ελευθερίας που σχηματίζεται, λαμποκοπούν σπουδαία ονόματα αξεπέραστων παιδαγωγών που με το έργο τους εμπνέουν και

θα εμπνέουν τους εκπαιδευτικούς που οραματίζονται μια ομορφότερη, δικαιότερη και αλληλέγγυα παιδαγωγική πράξη, όπως οραματίζονται έναν αντίστοιχο κόσμο. Προς το παρόν, ωστόσο, μέσα σε αυτόν τον Παιδαγωγικό (Αντί-)Κανόνα, απουσιάζει ένας πολύ σημαντικός, πρώιμος πρωτοπόρος, ο Φρανσίσκο Φερρέρ.

            Σε σχέση με τους μεγάλους παιδαγωγούς του 20^ου αιώνα που σκέφτηκαν κι εφάρμοσαν εναλλακτικές μορφές παιδαγωγικής επηρεασμένες από πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, ο Φερρέρ ξεκίνησε αντίστροφα. Η Μοντεσόρι, ο Φρενέ, ο Φρέιρε και τόσες άλλες ανυπέρβλητες φιγούρες της εκπαίδευσης ήταν παιδαγωγοί με πολιτικά ιδανικά. Ο Φερρέρ ήταν ένας βαθιά πολιτικοποιημένος άνθρωπος με παιδαγωγικά ιδανικά.

            Δίχως να έχει σχετικές σπουδές, ο Φερρέρ αντιλήφθηκε πως για τη θεμελιώδη κοινωνική αλλαγή στην οποία πίστευε και αφιέρωσε όλη του τη ζωή ήταν αναγκαία προϋπόθεση η μόρφωση του λαού. Μονάχα έτσι θα μπορούσαν να πάρουν οι άνθρωποι τη μοίρα και τη ζωή τους στα χέρια τους και να απελευθερωθούν από την καταπίεση της κρατικής και εκκλησιαστικής εξουσίας που δέσποζε στην Ισπανία της εποχής του. Με δικά του λόγια, «η πιο αποτελεσματική μορφή διαμαρτυρίας και η πιο πολλά υποσχόμενη επαναστατική πράξη είναι να δοθεί στους καταπιεσμένους, στους απόκληρους και σε όλους αυτούς που είναι συνειδητοποιημένοι ως προς το πρόταγμα της δικαιοσύνης η αλήθεια που τους στερούν, κάτι που θα αποτελέσει καταλυτικό παράγοντα κινητοποίησής τους, με στόχο την κοινωνική αναγέννηση».

            Γεννημένος το 1859 σε ένα χωριό έξω από τη Βαρκελώνη, ο Φερρέρ βίωσε από πρώτο χέρι τις κοινωνικές ανισότητες και τη λαϊκή εξαθλίωση. Μέσα σε ένα έκρυθμο πολιτικό κλίμα, ο Φερρέρ τάχθηκε από την εφηβεία του στον αγώνα ανατροπής της βασιλείας, η οποία θεμελιωδώς γεννούσε και συντηρούσε την εκμετάλλευση των πολλών από τους λίγους. Ενταγμένος στο Δημοκρατικό Κίνημα, αυτοεξορίστηκε στο Παρίσι έπειτα από αποτυχημένο πραξικόπημα, σε ηλικία είκοσι εφτά ετών.

            Στη Γαλλία, απογοητευμένος από την αυταρέσκεια και τη μαλθακότητα των δημοκρατικών, θα στραφεί στον Αναρχισμό. Ταυτόχρονα, θα συνειδητοποιήσει πως η κοινωνική αλλαγή, η ισότητα και η δικαιοσύνη δεν μπορεί να έρθει δια αντιπροσώπων, παρά μόνο με τη συνειδητή ενεργοποίηση του λαού. Έτσι, κομβικός παράγοντας της αναρχικής του σκέψης καθίσταται η διαπαιδαγώγηση. Εμπνευσμένος από το ελευθεριακό οικοτροφείο του Πωλ Ρομπέν, αποφασίζει να επιστρέψει στην Ισπανία και να θεμελιώσει ένα αντίστοιχο ίδρυμα.

 

          

  Τον Σεπτέμβρη του 1901, ανοίγει τις πόρτες του το Μοντέρνο Σχολείο, το οποίο ο Φερρέρ συστήνει ως Επιστημονικό και Ορθολογικό. Σε αντίθεση με την εκκλησιαστική και κρατική κατήχηση που επιβαλλόταν στο σύνολο των σχολείων της ισπανικής επικράτειας, το Μοντέρνο Σχολείο έχει ως βάση τον ηθικό ορθολογισμό και διδάσκει μονάχα όσα μπορεί να αποδείξει η επιστήμη. Έχοντας ως αιχμή του δόρατος τη λογική, στοχεύει στη χειραφέτηση των παιδιών, στην καλλιέργεια της αλληλεγγύης και της δικαιοσύνης.

            Ο Φερρέρ, άνθρωπος δοσμένος σε κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, εισάγει ουσιαστικά την ιδέα πως η εκπαίδευση είναι πολιτική πράξη. Όχι με την αφελή κατηγορία που του πρόσαψαν εκκλησία και κράτος, πως κατηχούσε τα παιδιά για να γίνουν αναρχικοί. Η σκοταδιστική λειτουργία μιας άκριτης, τυποποιημένης κι επιβεβλημένης γνώσης που καθαγίαζε την όποια τάξη και την υποταγή σε εκείνη ήταν δική τους μέθοδος. Όμως, ακόμα και αυτή είναι μια πολιτική πράξη με συγκεκριμένο στόχο. Από την πλευρά του, το Μοντέρνο Σχολείο διαπαιδαγωγούσε πολιτικά, αλλά μέσα από την προαγωγή της κριτικής σκέψης, μέσα από την απόρριψη δογματικών μυθευμάτων, μέσα από την εξισορρόπηση των αναγκών του ατόμου με αυτών του συνόλου της σχολικής κοινότητας, μέσα από τον σεβασμό στην ανάπτυξη των μαθητών και στην κατάργηση τιμωριών, αριστείων και εξετάσεων.

            Το σπουδαιότερο αποτέλεσμα αυτής της ορθολογικής και, ταυτόχρονα, πολιτικής παιδαγωγικής ήταν η Συμπερίληψη. Ενώ αυτή η έννοια σήμερα φαντάζει κοινό κτήμα και έχει οικειοποιηθεί από κάθε συμβατικό και φιλελεύθερο πρόγραμμα σπουδών, στην εποχή της αποτελούσε μια κρίσιμη πολιτική διεκδίκηση για τη δικαιοσύνη και τη χειραφέτηση. Η Συμπερίληψη είναι απαραίτητη προϋπόθεση της ισονομίας και της αλληλεγγύης. Έτσι, στο Μοντέρνο Σχολείο, συνυπήρχαν κι εκπαιδεύονταν αδιακρίτως αγόρια και κορίτσια, όπως και παιδιά όλων των κοινωνικών τάξεων, με στόχο την εξάλειψη κάθε υπεροπτικής αίσθησης ανωτερότητας, κάθε μνησικακίας, κάθε κατασκευασμένου προνομίου. Η καινοτομία ήταν τεράστια και προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις στην τοπική κοινωνία.

 

            Αυτή η σχέση σχολείου και κοινωνίας αποτελεί ακόμα μια σπουδαία πολιτική συμβολή του Φερρέρ. Το Μοντέρνο Σχολείο υπήρξε ουσιαστικά ενεργό μέλος της κοινότητας, της γειτονιάς και όλης της Βαρκελώνης. Ήταν ένα ανοιχτό σχολείο με την ευρύτερη δυνατή έννοια. Πολλά μαθήματα γίνονταν σε πάρκα, μνημεία και μουσεία ή μέσα στα εργοστάσια, σε διάλογο με τους εργάτες. Ταυτόχρονα, το Σχολείο δεν ήταν μονάχα εξωστρεφώς ανοιχτό. Δεχόταν με τη σειρά του τις Κυριακές – την ώρα της εκκλησιαστικής λειτουργίας – ενήλικες, διοργανώνοντας επιστημονικές και ιστορικές διαλέξεις. Έχοντας στο εσωτερικό του και έναν εκδοτικό οίκο εκλαϊκευμένων επιστημονικών και φιλοσοφικών έργων, το ίδρυμα του Φερρέρ έγινε γρήγορα το επίκεντρο μιας τεράστιας διαφωτιστικής επιχείρησης.

            Η ένταξη του Μοντέρνου Σχολείου μέσα στην κοινότητα είχε διπλό χαρακτήρα. Δεν βρισκόταν σε διαρκή διάλογο κι αλληλεπίδραση μόνο με το τοπικό περιβάλλον. Αναπόφευκτα, το Μοντέρνο Σχολείο, συνεπές στην αντίληψή του για την εκπαίδευση ως πολιτική πράξη, ήταν ενταγμένο και στην ευρύτερη πολιτική-αγωνιστική κοινότητα που άνθιζε στις αρχές του εικοστού αιώνα στην Ισπανία, παλεύοντας για την ίδια κοινωνική μεταρρύθμιση που προωθούσε ο Φερρέρ. Το έργο του πρωτοπόρου παιδαγωγού διαδόθηκε μέσα από την ισπανική αγωνιστική κοινότητα και πέντε χρόνια μετά την ίδρυσή του, το Μοντέρνο Σχολείο είχε εμπνεύσει τη δημιουργία 120 συγγενικών εκπαιδευτικών δομών.

            Είναι προφανές πως εκκλησία και κράτος είχαν ενοχληθεί έντονα από τη δράση του Φερρέρ. Έψαχναν απεγνωσμένα αφορμή για να την καταστείλουν και την βρήκαν στη βομβιστική επίθεση εναντίον του βασιλιά, στις 31 Μαΐου 1906. Δράστης ήταν ο εργαζόμενος στον εκδοτικό οίκο του Μοντέρνου Σχολείου, Ματέο Μοράλ, γεγονός αρκετό για να κατηγορηθεί ο Φερρέρ ως ηθικός αυτουργός. Ο Φερρέρ συνελήφθη και η περιουσία του κατασχέθηκε. Έτσι έκλεισε το πρώτο Μοντέρνο Σχολείο.

            Έπειτα από μεγάλες διαδηλώσεις συμπαράστασης σε όλον τον κόσμο, ο Φερρέρ αφέθηκε ελεύθερος λόγω έλλειψης στοιχείων. Ξεκίνησε να ταξιδεύει στην Ευρώπη, προάγοντας τα ιδανικά της ελευθεριακής, ορθολογικής εκπαίδευσης. Μετά από τρία χρόνια, επέστρεψε στην Ισπανία, κατά τη διάρκεια κοινωνικής εξέγερσης ενάντια στην υποχρεωτική στρατολόγηση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο στο Μαρόκο. Ένα στρατοδικείο κατηγόρησε τον Φερρέρ ως υποκινητή. Η δίκη-παρωδία που ακολούθησε έχει περάσει στην Ιστορία για τις παρατυπίες της. Παρά τις διαμαρτυρίες παγκοσμίως (ανάμεσα στις σχετικές δράσεις έχει σημειωθεί κι ένα τεράστιο πανό στον Λευκό Πύργο) ο Φερρέρ καταδικάστηκε με συνοπτικές διαδικασίες σε θάνατο. Εκτελέστηκε στις 13 Οκτωβρίου 1909. Ήταν ο μόνος τρόπος να σταματήσουν το έργο του.

            Και πάλι, όμως, το κράτος και η εκκλησία δεν κατάφεραν να σταματήσουν το έργο του. Στον απόηχο της δολοφονίας του, τα ‘Σχολεία Φερρέρ’ άρχισαν να εξαπλώνονται στην Ισπανία και σε όλον τον κόσμο. Μέσα από ‘Επιστημονικά και Ορθολογικά’ ιδρύματα, οι Ισπανοί Αναρχικοί καλλιέργησαν τη γενιά που βγήκε μπροστά στη μεγάλη κοινωνική επανάσταση του 1936. Ταυτόχρονα, άλλοι πρωτοπόροι παιδαγωγοί όπως ο Αλεξάντερ Νηλ επηρεάστηκαν και εξέλιξαν τις ιδέες του Μοντέρνου Σχολείου.

            Σήμερα, πλέον, το όνομα του Φερρέρ δεν εντάσσεται στον κανόνα της ελευθεριακής εκπαίδευσης, όπως έχει σχηματιστεί τα τελευταία χρόνια. Ο λόγος είναι απλός. Η παιδαγωγική του πρόταση είναι αλληλένδετη με την πολιτική και κοινωνική της φιλοσοφία. Είναι αδύνατον να διαχωριστεί το αναρχικό της υπόβαθρο, σε αντίθεση με άλλους πολύ σημαντικούς παιδαγωγούς. Σήμερα, μέσα στην εκπαιδευτική κοινότητα μιλάμε για ‘αντικείμενα’ Μοντεσόρι, για ‘τεχνικές’ Φρενέ, εξευγενίζοντας τις κοινωνικές ιδέες αυτών των σπουδαίων πρωτοπόρων. Ο Φερρέρ, αμήχανα για τους καθηγητές πανεπιστημίων ή για πολιτικά μετριοπαθείς ενδιαφερόμενους, δεν μπορεί να τυποποιηθεί.

            Επίσης, οι καινοτομίες του, αν ιδωθούν με κριτική ματιά στη σημερινή συγκυρία, μπορούν να φανερώσουν κάποιες άβολες παρατηρήσεις. Η φιλελεύθερη συμπερίληψη των συμβατικών σχολείων είναι ουσιαστική και αληθινή; Έχουμε ξεμπερδέψει από την άνιση διαχείριση – αντιμετώπιση από εκπαιδευτικούς, κοινωνική ένταξη από συμμαθητές, δομική ευρυχωρία –  μέσα στις σχολικές κοινότητες παιδιών με αναπηρίες, με διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό ή άλλων φυλών και θρησκειών; Το δημόσιο σχολείο που θέλουμε είναι πραγματικά ανοιχτό κι ενταγμένο στην κοινότητα ή κλείνεται πίσω από κάγκελα και κλειδαριές; Η αξιολόγηση των σχολικών μονάδων θα επιτρέπει στα εκπαιδευτικά ιδρύματα να παίξουν τον σημαντικό, διαφωτιστικό τους ρόλο μέσα στη γειτονιά τους ή θα δημιουργήσει μονάδες-γκέτο, αποτραβηγμένες από την τοπική τους κοινωνία;

            Όλα αυτά είναι πολιτικά και κοινωνικά ερωτήματα πάνω στην εκπαίδευση. Παραπάνω από έναν αιώνα από το Μοντέρνο Σχολείο, η ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε το αδιαχώριστο μεταξύ παιδαγωγικής και πολιτικής πράξης παραμένει επίκαιρη και καθοριστική.

Πηγή: https://www.e-lesxi.gr/