H “Κοινωνία Πολιτών” ως εγγυητής της Δημοκρατίας.

Αναλύοντας το θέμα έκθεσης στις Πανελλήνιες εξετάσεις

της Σοφίας Χατζοπούλου

Είναι γνωστό μέσα από την εμπειρία χρόνων Πανελλήνιων εξετάσεων ότι το θέμα έκθεσης επιλέγεται από την επικαιρότητα και τις θέσεις – προτάσεις που κυριαρχούν στην κυρίαρχη ιδεολογία.

Φέτος το θέμα βασίστηκε σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Norberto Bobbio, Το μέλλον της δημοκρατίας, όπου ο συγγραφέας επικαλείται τις αξίες της δημοκρατίας. Σύμφωνα με το απόσπασμα οι αξίες αυτές επικεντρώνονται στα ιδανικά της ανοχής, της μη-βίας, της ειρηνικής επανάστασης και της αδελφοσύνης (με την έννοια της fraternité της Γαλλικής Eπανάστασης) στη βάση των οποίων οι “ενεργοί πολίτες” δραστηριοποιούνται, εκπληρώνουν και εγγυώνται τη δημοκρατία.

Με αφορμή το απόσπασμα αυτό οι σχεδιαστές του θέματος των εξετάσεων θέτουν δυο ερωτήματα στους εξεταζόμενους, τα οποία πρέπει να απαντηθούν με τη μορφή άρθρου 500-600 λέξεων για την ηλεκτρονική εφημερίδα του σχολείου εστιάζοντας: α. στις ενέργειες με τις οποίες ο πολίτης κάνει πράξη τη δημοκρατία στην καθημερινότητά του, και β. στις δράσεις με τις οποίες το σχολείο μπορεί να συμβάλλει στη διαμόρφωση ενεργών πολιτών με δημοκρατικό ήθος.

Είναι φανερό ότι το θέμα της φετινής έκθεσης αντλεί την έμπνευσή του από τις μοντέρνες θεωρίες περί της “κοινωνίας των πολιτών”, όπως αυτές έχουν ιστορικά διαμορφωθεί στις παρούσες οικονομικές-κοινωνικές συνθήκες του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού.

Ο πολιτικός εκφραστής του καπιταλισμού, το νεοφιλελεύθερο κράτος, προτάσσει συστηματικά σε όλα τα επίπεδα την “κοινωνία των πολιτών” ως τον “τρίτο πυλώνα” της κοινωνίας, ο οποίος καλείται να παίξει διαχειριστικό και εξισορροπητικό ρόλο για την απρόσκοπτη λειτουργία των δύο άλλων πυλώνων, του κράτους και της επιχείρησης, με στόχο την αναπαραγωγή του οικονομικού συστήματος και του κυρίαρχου συσχετισμού δυνάμεων.

Τέτοια παραδείγματα διαχείρισης των συγκρούσεων και επίλυσης των προβλημάτων στη χώρα μας μάς είναι γνωστά π.χ. μέσα από την δραστηριοποίηση εκατοντάδων ΜΚΟ και οργανώσεων εθελοντικής εργασίας για την κάλυψη των αποδομημένων κοινωνικών υπηρεσιών από τη μεριά του νεοφιλελεύθερου κράτους, καθώς και από την διαβόητη “Κοινωνική Συμμαχία” στον συνδικαλιστικό χώρο που στόχο έχει να απορροφήσει κάθε αντίδραση και μαχητική διεκδίκηση των εργαζομένων μέσα από διαδικασίες διαπραγμάτευσης και συναίνεσης.

Η ανάγκη επίλυσης κάθε σύγκρουσης μέσα από θεσμοθετημένες, συναινετικές διαδικασίες βρίσκεται στο επίκεντρο της έννοιας της “κοινωνίας των πολιτών” με μια συμψηφιστική, δαιμονοποιητική στάση απέναντι σε κάθε μορφή σύγκρουσης, βίαιης αντίστασης, κι επαναστατικής δράσης, η οποία δεν θα υπόκειται σε θεσμικό έλεγχο. Η πραγματικότητα αποδεικνύει τελικά ότι η μόνη μορφή βίας που ξεφεύγει από το “ιδανικό της μη βίας” του Bobbio είναι η νομιμοποιημένη βία του κράτους και των δυνάμεων καταστολής του!

Η αποφυγή με κάθε μέσο της βίας και της σύγκρουσης που θα μπορούσε να βάλει σε κίνδυνο την καθεστηκυία τάξη και τα συμφέροντα, τα οποία αυτή υπηρετεί, αιτιολογείται περαιτέρω από τον Bobbio μέσα από την αναγνώριση της υπερβατικής έννοιας “της αδελφότητας που ενώνει όλους τους ανθρώπους σε ένα κοινό πεπρωμένο”. Σκόπιμα αποκρύπτεται κάθε ιστορική, οικονομική και κοινωνική διάσταση στη συγκρότηση των υποκειμένων, αποσιωπάται η ταξικότητα της κοινωνίας, προτείνοντας το ιδεολογικό κατασκεύασμα της μίας ομάδας, του ενός λαού, του ενός έθνους, της μίας ανθρωπότητας. Έτσι εξαφανίζονται ταχυδακτυλουργικά όλες οι σχέσεις εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, εδραιώνεται ιδεολογικά το δεύτερο μέρος της Γαλλικής Επανάστασης,η ισότητα, και νομιμοποιούνται οι συνθήκες καταπίεσης και εξαθλίωσης. Όσον αφορά το τρίτο ιδανικό της δημοκρατίας, η αλληλεγγύη, αυτή νομιμοποιείται μόνο μέσα στα πλαίσια, στα όρια και τους όρους της σφαίρας της κοινωνίας των πολιτών. Έξω από αυτά αντιμετωπίζεται ως παράνομη, εγκληματική, τρομοκρατική, αναρχική ή ότι άλλο επίθετο μπορεί να συνοδεύσει την οργανωμένη δράση έξω από αυτήν.  

Στα πλαίσια αυτής της διαχειριστικής άποψης περί πολιτικής, τα προβλήματα και οι αντιφάσεις δεν επιλύονται ουσιαστικά, απλά γίνονται αντικείμενο ορθολογιστικής διαχείρισης σε ένα επίπεδο “κανονικής καθημερινότητας”. Εστιάζοντας στην έννοια του ενεργού πολίτη και της κοινωνίας των πολιτών ως εγγυητή της δημοκρατίας, περιορίζουμε την έννοια της δημοκρατίας στο τομέα του ατόμου και στη μεταξύ τους (αυθόρμητη) συνάντηση στο κοινωνικό επίπεδο, βγάζοντας από την εικόνα το κράτος, το οποίο αντικειμενοποιείται και απολυτοποιείται έξω από και πάνω από την κοινωνία. Προβάλλεται ως αταξικό, αντικειμενικό προϊόν ενός “κοινωνικού συμβολαίου” ελεύθερων και ίσων υποκειμένων, αποκρύπτοντας τις σχέσεις του με το κεφάλαιο και τον ηγεμονικό του ρόλο του, με στόχο τελικά την ιδεολογική νομιμοποίηση της ανισότητας και της εκμετάλλευσης για την απρόσκοπτη λειτουργία της αγοράς που το στηρίζει. Η δημοκρατία με αυτόν τον τρόπο χάνει τον φυσικό της χώρο που είναι η πολιτεία, δεν πραγματώνεται στη σχέση κράτους-κοινωνίας, δεν αφουγκράζεται ούτε καλύπτει τις ανάγκες του πολίτη. Η δημοκρατία λειτουργεί ως άλλοθι για τη σαρωτική επίθεση του καπιταλισμού και του ακραίου νεοφιλελευθερισμού, στα πλαίσια του οποίου μετατρέπεται σε δόγμα και σε καθεστώς. Χάνοντας κάθε επαφή με τη νομιμοποιητική της βάση, οδηγείται όλο και περισσότερο κάθε μέρα στον απολυταρχισμό και τον αυταρχισμό, όπως βλέπουμε και σε παραδείγματα όπως η εξέγερση των “κίτρινων γιλέκων” στη Γαλλία, ή η αντιμετώπιση του μεταναστευτικού από την Ευρωπαϊκή Ένωση, ανοίγοντας με αυτόν τον τρόπο τον δρόμο στην αντιδραστική, ακροδεξιά ρητορική και πράξη.

Αυτή η νέα μορφή “δημοκρατίας” δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, θέτει συγκεκριμένα όρια και κανόνες, χειραγωγεί το υποκείμενο στην αποδοχή των θέσεών της, αναγνωρίζοντάς ως μοναδική του ελευθερία την κατάφαση και συμφωνία.   

Αυτήν ακριβώς τη στάση ζωής εμπεδώνει και το θέμα της έκθεσης που καλούνται οι εξεταζόμενοι μαθητές, οι αυριανοί “ενεργοί πολίτες” να κάνουν. Να γράψουν για τη δημοκρατία μέσα σε δοσμένο πλαίσιο, συγκεκριμένο  όριο λέξεων, εμπεδώνοντας και εμβαθύνοντας τις ιδέες της πηγής, μέσα από κλειστές, περιγραφικές ερωτήσεις. Το βασικό στοιχείο κάθε δημοκρατικής παιδείας, η κριτική, απουσιάζει εντελώς. Ο τύπος άσκησης του παραγόμενου γραπτού λόγου είναι καθοδηγούμενος (guided). Με άλλα λόγια ζητά από τους μαθητές να γράψουν για τη δημοκρατία μέσα από μια διαδικασία χειραγώγησης και καθοδηγούμενου σκεπτικού, με προσεκτική επιλογή της κειμενικής πηγής, προσαρμοσμένης απόλυτα στο περιεχόμενο και το πνεύμα του μαθήματος της Πολιτικής Παιδείας, όπως είναι οργανωμένο στη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Ακόμα και η αναφορά στις αυθεντίες του Χέγκελ και του Πόπερ γίνεται με τρόπο αποσπασματικό και στοχευμένο. Το κείμενο – πηγή αναφέρεται στην αναφορά του Χέγκελ στην ανθρώπινη ιστορία ως ένα απέραντο “σφαγείο”, αλλά δεν αναφέρεται πουθενά η βασική θέση του Χέγκελ για τον ρου της ιστορίας ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης θέσης και αντίθεσης (όχι πάντα ειρηνικής) που οδηγεί σε μια νέα σύνθεση. Επίσης το κείμενο επικαλείται την άποψη του Πόπερ σύμφωνα με την οποία “αυτό που ουσιαστικά διακρίνει μια δημοκρατική εξουσία από μια μη δημοκρατική είναι πως μονάχα στην πρώτη οι πολίτες μπορούν να ξεφορτωθούν τους κυβερνώντες χωρίς αιματοχυσίες”. Δεν αναφέρεται πουθενά όμως ο κίνδυνος που ο ίδιος ο Πόπερ επεσήμανε σχετικά με το ιδανικό της ανοχής, «Αν επεκτείνουμε την απεριόριστη ανοχή ακόμα και σ’ εκείνους που είναι αδιάλλακτοι, αν δεν είμαστε προετοιμασμένοι να υπερασπιστούμε μια ανεκτική κοινωνία από την απειλή των αδιάλλακτων, τότε οι ανεκτικοί θα αφανιστούν, μαζί μ’ αυτούς και η ίδια η ανοχή».

Κρίνοντας από τη μορφή και τη στοχοθεσία του θέματος της έκθεσης των Πανελλήνιων εξετάσεων για τη δημοκρατία, θα αναρωτιόταν κανείς τι θα πρότεινε ο κος Πόπερ ότι θα έπρεπε να γίνει, αν αδιάλλακτη και μη ανεκτική τελικά γινόταν η ίδια η “δημοκρατία”.

Μήπως τελικά αυτό που εγγυάται τη δημοκρατία δεν είναι ο “ενεργός πολίτης” ως προϊόν πολιτικής κατήχησης, αλλά η παιδαγωγική του απελευθερωμένου, κριτικά σκεπτόμενου ανθρώπου που θα μπορεί να στοχάζεται πολιτικά και διαλεκτικά, σε μια «προσπάθεια να κρατηθούν ανοικτές οι ανεξάντλητες και πάντα ανεκπλήρωτες δυνατότητες του ανθρώπου, να καμφθούν όλες οι προσπάθειες απώθησης κι αποκλεισμού της περαιτέρω ανάπτυξης των ανθρώπινων δυνατοτήτων, ωθώντας την κοινωνία να συνεχίσει να αμφισβητεί τον εαυτό της, παρεμποδίζοντας τον τερματισμό ή το τέλος αυτής της αμφισβήτησης» (Freire) 

Πηγή: https://selidodeiktis.edu.gr/