Παπαδοπούλου Λένα, δασκάλα του Μειονοτικού Δημ. Σχολ. Γλαύκης Ξάνθης
Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα ιστορικό μάθημα που υλοποιήθηκε στο Μειονοτικό Σχολείο της Γλαύκης στο πλαίσιο της επετείου της 28ης Οκτωβρίου. Μια εβδομάδα πριν τον εορτασμό της επετείου στο γλωσσικό και ιστορικό μάθημα που ανήκουν στο ελληνόγλωσσο πρόγραμμα εξετάζονται τα ιστορικά γεγονότα μέσα από τις αναπαραστάσεις και τις απεικονίσεις της εποχής στην ταινία «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ» του Ροβήρου Μανθουλη.
Το πρώτο μέρος (1) του κειμένου αποτελεί το θεωρητικό κομμάτι για το σινεμά και ειδικότερα, αφορά το πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο παραγωγής και δημιουργίας της ταινίας καθώς και τη σχέση σινεμά -ιστορίας -εκπαίδευσης. Στο δεύτερο (2)μέρος
αναπτύσσεται το σχέδιο του μαθήματος.Μέρος 1.
1α . Πραγματολογικά στοιχεία για την ταινία και τον σκηνοθέτη
Η ταινία «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ» σε σκηνοθεσία Ροβήρου Μανθούλη και σενάριο Μήλα Διονύση ανήκει ως είδος στην κωμωδία-δράμα. Οι ηθοποιοί που έπαιξαν είναι οι ακόλουθοι: Βέγγος Θανάσης, Διαμαντόπουλος Βασίλης, Καλαντζοπούλου Μίρκα, Ανδρονίδης Βάσος κ.ά.
Η ασπρόμαυρη εικόνα μιας μεταπολεμικής ταινίας 17 χρόνια μετά την απελευθέρωση και μόλις 13 χρόνια μετά τον εμφύλιο, δίνει την ατμόσφαιρα της εποχής. Το λευκό, αλλά θαμπό φως, τα φτωχόσπιτα, τα χαλάσματα, οι σφαίρες από τα Δεκεμβριανά στους τοίχους των σπιτιών, τα έπιπλα, τα ρούχα, τα σκεύη, γίνονται ιστορική πηγή και τεκμήριο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Υπάρχει κάτι πρωτόγονο, αταβιστικό, αθώο, που δημιουργεί την αίσθηση μιας χειροποίητης ταινίας. Υπάρχει σχεδόν μια συγχρονία στην αναπαράσταση και στην εποχή, λόγω των αργών κοινωνικών μεταπολεμικών αλλαγών. Η ταινία γυρίστηκε το 1962. Είναι η πρώτη φορά όπως σημειώνει η Αγλαΐα Μητροπούλου που ελληνική ταινία προβάλει την αντίσταση στη γερμανική κατοχή, μέσα από ένα αντιηρωικό τρόπο και μια κωμική οπτική[1].
Ο Ροβήρος Μανθούλης υποστηρίζει ότι «τα πιο ισχυρά θέματα, τουλάχιστον στον ελληνικό χώρο, είχαν πάντοτε ιστορική αξία. Από πού να πιαστεί κανείς; Από τον Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τη Δικτατορία; Επειδή τα έζησα, είναι θέματα που με κυνηγάνε».[2] O Ροβήρος Μανθούλης ήταν ενταγμένος στο ΕΑΜ των νέων και στη συνέχεια στην ΕΠΟΝ. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες στην Πάντειο και από το 1949 έως το 1953, σπούδασε Κινηματογράφο και Θέατρο στο Πανεπιστήμιο Syracuse της πολιτείας της Νέας Υόρκης.[3]
Το 1997 γυρίζει τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο που περιέχει σπάνια ντοκουμέντα για το Δημοκρατικό Στρατό.[4]
1β. Αφήγηση και αναπαραστάσεις
Ο κινηματογράφος περισσότερο από άλλα πολιτιστικά προϊόντα (λογοτεχνία, φωτογραφία, ζωγραφική), «υποκλέπτει» την πραγματικότητα, δίνει την αίσθηση του αληθινού, δημιουργώντας «το συλλογικό φαντασιακό για το παρελθόν».[5] Η ιστορία που αφηγείται η ταινία παρουσιάζεται σαν μια ιστορία ζωής που αφορά τα πρόσωπα και τις πράξεις τους, μέσα από μια διήγηση που εξελίσσεται με αρχή, μέση και τέλος. Οι θεατές ταυτίζονται με τα πρόσωπα «απολύουν» την συνείδηση τους κατά την παρακολούθηση της ταινίας. Το σκοτάδι, η προσήλωση στη φωτεινή εικόνα, η ακινησία στο κάθισμα, η μεγέθυνση των ηρώων και των πράξεων τους, δημιουργούν την αίσθηση της μόνης αλήθειας, αυτής που βιώνουν μέσα από την ζωή των ηρώων.[6]
Το σινεμά λοιπόν μιλά για την ιστορία, μαρτυρεί, άλλα και κατασκευάζει έναν ιστορικό κόσμο, φτιάχνει την ιστορία, δημιουργεί μνήμη. Γύρω από την ταινία υπάρχει ένα ολόκληρο πολιτισμικό σύστημα που προετοιμάζει για την πρόσληψη της.[7]
Η ταινία «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ» αφηγείται τη ζωή δυο φίλων στα χρόνια της κατοχής και παρουσιάζει όλο το πολιτικό κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Η ταινία ξεκινάει με την τυχαία μεταπολεμική συνάντηση των δυο φίλων ένα κυριακάτικο πρωί που σε διαφορετικά καμιόνια πήγαιναν εκδρομή. Ακούγεται το τραγούδι «Γιούπι για» το οποίο παραφρασμένο αφηγείται τους δυνάστες της Ελλάδας. Σε να καμιόνι χάθηκαν στο μπλόκο, σε ένα καμιόνι ξαναβρίσκονται, ακολουθεί η σκηνή της αναγνώρισης, τεχνική που προσδίδει ένα δραματικό στοιχειό και είναι ευρέως χρησιμοποιημένη, ακόμα και στις αρχαίες τραγωδίες. Ο χρόνος κυκλικά γυρίζει πίσω και αρχίζει η εξιστόρηση. Οι πρωταγωνιστές αναπτύσσουν επιβιωτικές πρακτικές μέσα στο φόβο και την πείνα, έχοντας επίγνωση του κινδύνου δεν μπλέκονται με την αντίσταση. Ωστόσο, η αλληλεγγύη, η ακεραιότητα και η ανθρωπιά που τους χαρακτηρίζει, τους περνά στην άλλη μεριά της δράσης, στην αντίσταση.
Η σχέση της αφήγησης της ταινίας με τις αναπαραστάσεις της εποχής δεν είναι σύμπτωτη. Η ταινία φέρει μια άλλη ιδεολογική θεώρηση, άλλους αισθητικούς κώδικες και οι όποιες ομοιότητες με τις αναπαραστάσεις άλλων ταινιών είναι μικρές, σχηματικές και επιφανειακές. Παρακάτω θα γίνει εκτενή αναφορά στην αφήγηση της ταινίας.
Οι κυρίαρχες αναπαραστήσεις για την κατοχή δημιουργούνται μέσα από την παρακολούθηση εμπορικών ταινιών. Οι περισσότερες ταινίες ήταν πατριωτικού περιεχόμενου όπου τονίζεται ο ρόλος του στρατού στις πολεμικές αναμετρήσεις, η θυσία των Ελλήνων αξιωματικών, το σαμποτάζ, η κατασκοπία υπέρ των συμμάχων[8]. Οι γυναίκες απεικονίζονται να νοσηλεύουν τραυματίες, να πλέκουν ή να μπαίνουν στην αντίσταση από τον έρωτα για έναν άντρα που είναι πάντα αγωνιστής.[9] Ο δωσιλογισμός, η πείνα, ο πληθωρισμός, η μαύρη αγορά, παρουσιάζονται σχηματικά, κοινότοπα και επαναλαμβανόμενα σε όλες σχεδόν τις ταινίες.[10] Στην μετεμφυλιακή περίοδο υπήρξε αυστηρή λογοκρισία που αποσιώπησε και απέκλεισε από τη δημόσια μνήμη, την εαμική αντίσταση και τον εμφύλιο.[11]
Σχετικά με τις αναπαραστάσεις ο Φερρό υποστηρίζει, ότι μια ταινία μας δίνει περισσότερες πληροφορίες για την εποχή που γυρίστηκε παρά για την εποχή που αφηγείται. Αυτό που ενδιαφέρει εντέλει τους ιστορικούς, δεν είναι η αξιοπιστία των αναπαραστάσεων, αλλά η επιλογή της συγκεκριμένης οπτικής για την ανάδειξη του ιστορικού γεγονότος,[12]
1γ. Πολιτικό και ιδεολογικό πλαίσιο παραγωγής και δημιουργίας της ταινίας.
Η Σώτη Τριανταφύλλου επεκτείνοντας τον Φερρό, σημειώνει ότι όλες οι ταινίες είναι προπαγανδιστικές, γιατί αντανακλούν την ιδεολογία των δημιουργών τους και το ιστορικό, αισθητικό πλαίσιο παραγωγής τους.[13]
Η ταινία γυρίστηκε στην μετεμφυλιακή περίοδο, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Οι μνήμες του εμφυλίου είναι ακόμα ζωντανές και οι δυο πλευρές Δεξιά και Αριστερά αναπτύσσουν το δικό τους ερμηνευτικό αφήγημα για τα γεγονότα.
Οι νικητές του εμφύλιου η Δεξιά, βρίσκεται στην κυβέρνηση, προσπαθεί να ανασυστήσει τη μνήμη, αποκαθαρμένη από τον ρόλο της Αριστεράς στη νίκη του φασισμού. Οργανώνει το καθεστώς εξουσίας της, συμψηφίζοντας τα εγκλήματα πολέμου, αποσιωπώντας το δωσιλογισμό και χρησιμοποιώντας τους συνεργάτες των Γερμανών, στην νέα πολιτική και οικονομική πραγματικότητα. Εξωραΐζοντας την μνήμη, η νίκη αποδίδεται στους πατριώτες και στην Αριστερά αποδίδεται προδοτικός ρόλος.[14]
Η Αριστερά νοηματοδοτεί διαφορετικά την εμπειρία του πολέμου και διεκδικεί τους αγώνες που έδωσε για την απελευθέρωση. Το δικό της ερμηνευτικό σχήμα περιλαμβάνει, τον απελευθερωτικό ρόλο του ΕΑΜ, την αντίσταση, την λευκή τρομοκρατία, τα τάγματα ασφαλείας, τις εξορίες. Η αποσιώπηση του εμφύλιου από την Αριστερά, απαντούσε στην ανάγκη της κοινωνίας να διαχειριστεί το τραύμα και να σταματήσουν οι διώξεις σε βάρος των αγωνιστών.[15]
Ο Ηλίας Νικολακόπουλος χαρακτηρίζει την πολιτική κατάσταση ως «μια καχεκτική δημοκρατία» με αντίφαση θεσμών, «συντάγματος και παρασυντάγματος» με «ζεύξη αυταρχισμού και δημοκρατίας».[16] Παρότι υπάρχει η πρόθεση για ένα ευρωπαϊκό προσανατολισμό στη διακυβέρνηση του Καραμανλή, η εγκαθίδρυση ενός μετεμφυλιακού κατασταλτικού καθεστώτος με ιδεολογική κυριαρχία την εθνικοφροσύνη, όξυνε την κατάσταση, Οι διαιρέσεις του εμφυλίου, τα έντονα πάθη, οι διώξεις και οι εκτοπίσεις των αριστερών, οδηγούν σε μια σύγκρουση των δυο κόσμων, Αριστεράς και Δεξιάς. Οι εκλογές του 1961 έφεραν την ΕΡΕ θριαμβεύτρια στην κυβέρνηση, ωστόσο η διαβλητότητα και η βία που ασκήθηκαν στους ψηφοφόρους της ΕΔΑ, πυροδότησαν τις εξελίξεις οδηγώντας στον Ανένδοτο και στα Ιουλιανά.[17]
Είναι η τρίτη περίοδος διεκδικήσεων μετά τον εμφύλιο στον εργατικό, αγροτικό χώρο και στο χώρο των πολιτικών και κοινωνικών δικαιωμάτων. Η νεολαία ξεκινά τις κινητοποιήσεις για το 15% για την παιδεία και το 1.1.4.[18]
1δ. Σχέση μύθου και πραγματικότητας
Ο μύθος
Σε αυτό το εξεγερσιακό περιβάλλον γυρίζεται η ταινία, η πρώτη που μιλά για την κατοχή με έναν διαφορετικό, «λοξό» τρόπο. Σε συνέντευξη του, ο Ροβήρος Μανθούλης υποστηρίζει ότι έπρεπε να κάνει μια ταινία με το δικό του τρόπο, να κινηματογραφεί το τραγικό, με το δραματικό, μέσω του ανατρεπτικού χιούμορ.
Ο σκηνοθέτης είναι από την Αριστερά, αλλά ως καλλιτέχνης δεν ακολουθεί ιδεολογική στράτευση στην ταινία. Διεκδικεί το μερίδιο των αγώνων, των ανθρώπων που αντιστάθηκαν και ηττήθηκαν εντέλει, αλλά με ένα καλλιτεχνικό, υπαινικτικό, ανατρεπτικό τρόπο. Οι αναπαραστάσεις για την εποχή περνούν μέσα από το βλέμμα του αριστερού, οπού οι άνθρωποί παρουσιάζονται να στηρίζει ο ένας τον άλλον, να νοιάζονται. Η αλληλεγγύη είναι χαρακτηριστικό των ηρώων της ταινίας, όλοι μαζί τρώνε, διασκεδάζουν, μοιράζονται τη φτώχια και τους φόβους τους. Ενημερώνονται για την έκβαση του πολέμου από το ράδιο του Λονδίνου και σαρκάζουν την αποστασιοποίηση των εκφωνητών για τα δεινά τους, από τους ναζί. Δημιουργούν μια παρέα, μια κοινότητα όπου μοιράζονται τα όνειρα τους, που περιλαμβάνουν ελευθερία και στρωμένα τραπέζια. Ο αεικίνητος Παναγής περιορίζει την νευρικότητα του αλέθοντας ρεβίθι για καφέ, ο Ανέστης πιο γήινος, πιο σοβαρός αναζητά τρόπους διαφυγής στην Αφρική. Γύρω τους περνά ο κόσμος της κατοχής, γκρεμισμένα σπίτια, υγρά δωμάτια, κρύο, θάνατος από πείνα και συσσίτια. Τα είδη διατροφής σε έλλειψη, ουρές για τα ελάχιστα και οι γάτες είδος δυσεύρετο για φαγώσιμο. Τα τραγούδια τους εξορκίζουν και κοροϊδεύουν την πείνα, το φόβο τους. Και μέσα στην καθημερινότητα ο Γρηγόρης, που θέλει να τους κινητοποιήσει σε κάτι που ετοιμάζεται από το λαό. Ο Γρηγόρης καταντά βραχνάς, γιατί θεωρούν ότι οποιοδήποτε εμπλοκή μαζί του, οδηγεί στην αντίσταση και το βέβαιο θάνατο τους. Ο Γρηγόρης όμως, χωρίς μελοδραματισμούς, εξάρσεις επαναστατικές, αλλά σαν κάτι φυσικό δουλεύει για την απελευθέρωση. Μιλάει για μια εκδήλωση που ετοιμάζεται είναι μάλλον οι κινητοποιήσεις του ΕΑΜ στην κατοχή.
Τι δείχνει ο σκηνοθέτης για την κατοχή; Είναι η ώρα της Αριστεράς στον ευρύτερο πολιτικό χώρο, είναι η πρώτη ταινία για την κατοχή, χωρίς στράτευση και χάρτινους ήρωες. Οι πρωταγωνιστές είναι συνηθισμένοι άνθρωποι που απεικονίζονται με διάφορες ποιότητες χαρακτηριστικών, με αντιφάσεις, αντιθέσεις. Από τη μια φοβούνται να μπουν στην αντίσταση και από την άλλη όταν οι περιστάσεις το απαιτούν, θυσιάζουν το ταξίδι της ασφάλειας και των ονείρων τους για να βοηθήσουν έναν πατριώτη. Δεν μπαίνουν καν σε δίλλημα, υπακούουν στον ανθρωπισμό και το καθήκον κάθε ανθρώπου απέναντι στο φασισμό. Δεν είναι γενναίοι ωστόσο, μπλέκουν στην αντίσταση και στον ασυντόνιστο αγώνα των αντιστασιακών ομάδων. Περπατούν ώρες στην κατοχική Αθήνα, γύρω χαλάσματα, ξερά δέντρα, ερημιά, βία, από τις κατοχικές δυνάμεις, Μια κωμωδία που διηγείται την κατοχή, την αντίσταση, την πείνα, την τρομοκρατία , μέσα από την ουσία της ύπαρξης και την τόλμη των δειλών, την ουσιαστική και ρεαλιστική πραγματικότητα. Ο Ροβήρος Μανθούλης είναι ένας καλλιτέχνης που επιλέγει τη βιωματική ρητορική για να μιλήσει για τα μεγάλα θέματα. χωρίς να εξιδανικεύει, με έναν κωμικό, δραματικό ρεαλισμό.[19]
Η πραγματικότητα
Το μυθοπλαστικό πλαίσιο της ταινίας συνδέεται με την πραγματικότητα, γιατί η ταινία είναι ρεαλιστική. Το επικείμενο γεγονός που συνεχώς αναφέρει ο Γρηγόρης στην ταινία, αφορά τις κινητοποιήσεις που γινόταν στα χρόνια της κατοχής. Η μεγάλη απεργία των ταχυδρομικών υπαλλήλων που ξεκίνησε στις 14 Απριλίου του 1942 από τους εργαζόμενους στα Ταχυδρομεία- Τηλεγραφεία- Τηλεφωνεία στην Αθήνα και επεκτάθηκε σε ολόκληρο τον Δημόσιο Τομέα, λίγες μέρες αργότερα.[20]
Επίσης πραγματοποιούνταν πορείες διαμαρτυρίας του λαού, οργανωμένες από το ΕΑΜ που προσπαθούσαν να ανακόψουν την αρπαγή Ελλήνων πολιτών σε μπλόκα, για να οδηγηθούν σε καταναγκαστική εργασία στα στρατόπεδα της Γερμανίας. Ένα κίνημα αντίστασης που κατόρθωσε να εμποδίσει την επέκταση του φαινομένου της αρπαγής.[21]
Ένα άλλο γεγονός που επανέρχεται στην ταινία είναι η μετάβαση των ηρώων στην Αφρική. Τα πραγματολογικά στοιχεία είναι ότι μετά την κατάληψη της Αθήνας και την κατοχή της Ελλάδος οι ναζί ορίζουν μια κυβέρνηση με πρωθυπουργό αρχικά τον Τσολάκογλου. Με την μετατόπιση του πολέμου στη Μεσόγειο, η εξόριστη ηγεσία της Ελλάδας με το Βασιλιά και τον Τσουδερό πρωθυπουργό μεταβαίνουν στην Μέση Ανατολή και μετά στην Νότια Αφρική. Εκεί οργανώνεται το στράτευμα και μετέχει στις μάχες μαζί με τους συμμάχους.[22] Οι ήρωες της ταινίας, Παναγής και Ανέστης θέλουν να πάνε στην Αίγυπτο για να βρουν την ελευθερία και να χορτάσουν την πείνα τους.
Μέρος 2ο Σχέδιο μαθήματος
2α. Κριτήρια επιλογής της ταινίας
Οι λόγοι επιλογής της ταινίας για την εφαρμογή του σχεδίου μαθήματος, είναι πρωτίστως παιδαγωγικοί και σχετίζονται με τον τρόπο διαπραγμάτευσης της κατοχής από τον σκηνοθέτη. Η ταινία ως είδος είναι κωμωδία, με δραματικά στοιχεία. Κατά αρχάς δίνει την αίσθηση μιας χιουμοριστικής ταινίας που αφηγείται τις περιπέτειες των δυο φίλων. Τα παιδιά που θα παρακολουθήσουν την ταινία είναι ηλικίας 11-12 ετών και η κωμωδία δημιουργεί καλύτερους όρους πρόσληψης της. Η ανατρεπτικότητα του σεναρίου και η δυναμική της κωμωδίας, καταλύουν το φόβο και τη βία της κατοχής, χωρίς να προδίδουν το ιστορικό γεγονός. Η ταινία γίνεται πιο ενδιαφέρουσα από τον «καρτουνίστικο» τρόπο του Βέγγου, σε αντίστιξη με το σοβαρό Ανέστη. Η φιλιά, η συντροφικότητα, δημιουργούν συναισθήματα ταύτισης και κάνουν πιο εύληπτη την υπόθεση και το ιστορικό γεγονός.
2β. Εκπαιδευτικό πεδίο εφαρμογής του διδακτικού σεναρίου.
Το εκπαιδευτικό σενάριο θα εφαρμοστεί στην έκτη τάξη του μειονοτικού σχολείου Γλαύκης Ξάνθης.
Η μειονοτική εκπαίδευση αποτελεί μια ιδιαίτερη συνθήκη στην ελληνική εκπαίδευση. Αφορά την εκπαίδευση των παιδιών της μουσουλμανικής μειονότητας σε ένα δίκτυο σχολείων στην Δυτική Θράκη. Σχολεία που ως ιδρυτικό καθέτως έχουν τη συνθήκη της Λωζάννης (1923) που υπογράφηκε ανάμεσα στις δυο χώρες, Ελλάδα και Τουρκία. Το περιεχόμενο του προγράμματος είναι δομημένο ισόποσα πάνω σε δύο γλώσσες διδασκαλίας, την ελληνική και την τουρκική και τα μαθήματα μοιράζονται. Το μάθημα της ιστορίας ανήκει στο ελληνόγλωσσο πρόγραμμα διδασκαλίας[23]
Το εκπαιδευτικό υλικό για τη διδασκαλία της Ιστορίας είναι παιδαγωγικά προσαρμοσμένο στη διαθετική προσέγγιση. Έχει στόχο να εξοικειώσει τους μικρούς μαθητές με την έννοια του ιστορικού χρόνου καθώς και με τον ιστορικό χώρο μέσα στον οποίο εξελίσσεται το ιστορικό γίγνεσθαι. Το υλικό αποτελούν οι «Καρτέλες ιστορίας» οι οποίες αναφέρονται σε μεγάλα ιστορικά θέματα και μπορούν να διδαχθούν είτε αυτόνομα είτε σε διασταυρώσεις με τα υπόλοιπα σχολικά βιβλία και υλικά. Το υλικό συμπληρώνεται από το «Χρονολόγιο», ένα γεωγραφικό-ιστορικό-πολιτιστικό άτλαντα όπου παρουσιάζονται τα ιστορικά γεγονότα παράλληλα σε τρία επίπεδα, στην Ελλάδα, στην Ευρώπη και τον κόσμο. Επίσης στο διδακτικό υλικό υπάρχει και το βιβλίο «Θυμόμαστε και γιορτάζουμε» με το οποίο διδάσκονται οι 3 μεγάλες επέτειοι (28η Οκτωβρίου, 17η Νοέμβρη, 25η Μαρτίου )
2γ. Σκοπός και στόχοι του μαθήματος
Σκοπός του διδακτικού σεναρίου είναι κατά αρχάς οι μαθητές να έρθουν σε επαφή με την κινηματογραφική απεικόνιση της εποχής. Να κατανοήσουν τα ιστορικά γεγονότα, να αποκτήσουν γνώσεις πάνω στις αφηγήσεις, μέσα από την μυθοπλασία της ταινίας. Να αναπτύξουν ενσυναίσθηση, να αποδώσουν, δηλαδή, νόημα στα γεγονότα μέσα από την οπτική των άλλων, των ηρώων. Να διατυπώσουν ερωτήματα σχετικά με τις αναπαραστάσεις της ταινίας, να διερωτηθούν με αυτό που εξελίσσεται. Τέλος από τους πιο σημαντικούς στόχους, είναι η απόλαυση μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, συγχρόνως με την απόκτηση δεξιοτήτων για να αντιμετωπίσουν κριτικά το ιστορικό παρόν.
2δ. Κινηματογράφος και παρελθόν
Με την κυριαρχία της ψηφιακότητας, της απόλυτης ανάπτυξης της τεχνολογίας, η ιστορία ανήκει και αυτή στις περιπτώσεις όπου οι νέοι μαθαίνουν για το παρελθόν με υπερσυσσώρευση γνώσεων, αλλά ασυντόνιστα, χαοτικά. Ο ιστορικός χρόνος, τα γεγονότα, η ανασύνθεση του παρελθόντος γίνεται κάτι ομιχλώδες, ασαφές, φαντασμαγορικό, μέσα από ταινίες χολιγουντιανές, μέσα από ιστοτόπους χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση. Η ανάγκη για σταθερές σημειώνει η Έφη Γαζή, μέσα σε ένα πολυδιάστατο κόσμο διαμορφώνει μια ιστορική κουλτούρα ανασύνθεσης της εθνικής ταυτότητας. Μιας ποπ κουλτούρας εθνικισμού μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.[24] Το σχολείο λοιπόν, έρχεται να αντιμετωπίζει την ισχύ των ήδη διαμορφωμένων διαδικτυακά ιστορικών απόψεων, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο ιστορικής έρευνας, τεκμηρίωσης, γνώσης ,το σινεμά που ανήκει και αυτό στην οπτική κουλτούρα. Σε ό,τι αφορά τη διδασκαλία της κατοχής, του ολοκαυτώματος, όπως επισημαίνει η Έλλη Λεμονίδου, υπάρχει ο κίνδυνος τα παιδιά να βαρεθούν και να αποστασιοποιηθούν μέσα από τις συνεχείς επαναλήψεις των γιορταστικών επετείων που τα εκθέτει σε πληροφορίες που δεν σχετίζονται με τη ζωής τους.[25]
Στο μειονοτικό σχολείο το πρόβλημα που συχνά αντιμετωπίζουμε κατά την διδασκαλία της ιστορίας, είναι ότι τα παιδιά έρχονται σε σύγκρουση με την ταυτότητα των γονιών τους ή της κοινότητάς τους. Γι’ αυτό οι προσεκτικοί χειρισμοί της διδασκαλίας του ιστορικού μαθήματος, η πολυπρισματική προσέγγιση, χωρίς αποκλεισμούς ταυτοτήτων, επιβάλλουν σχεδόν το σινεμά, ως εργαλείο ανασύνθεσης του παρελθόντος, τεκμηρίωσης, και συναισθηματικής προσέγγισης.
2ε. Προετοιμασία
Τα παιδιά για περίπου δυο εβδομάδες με πολλούς τρόπους μέσα από κείμενα, φωτογραφίες, ραδιοφωνικές εκπομπές, λογοτεχνία, δημοσιογραφία, μουσική, ήρθαν σε επαφή με τα ιστορικά γεγονότα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, το ολοκαύτωμα, το δωσιλογισμό, τη απελευθέρωση. Ακόμα και τη ρίψη της ατομικής βόμβας, τη νέα κατάσταση πραγμάτων, τα απελευθερωτικά κινήματα μετά τον πόλεμο. Αφορμή για το στήσιμο του διδακτικού σεναρίου στάθηκε η οργάνωση του εορτασμού, από τα παιδιά, της επετείου της 28ης Οκτωβρίου. Επίσης δυο τραγούδια που τραγουδούσαν τα παιδιά το «Βρες αν μπορείς» σατυρικό τραγούδι της κατοχής που ακούγεται στην ταινία και «Ο μικρός ήρως Γιώργος Θαλάσσης», προσείλκυσαν το ενδιαφέρον τους και δημιούργησαν την αίσθηση ότι έχουν σχέση με τη ζωή τους.
Ακόμα στη διαδικασία της προετοιμασίας για την προβολή της ταινίας περιλαμβάνεται η διασαφήνιση στα παιδιά ότι μια ταινία παρουσιάζει το παρελθόν αναπαριστώντας το ως μύθο, χρησιμοποιώντας ορισμένους κώδικες, ήχο, εικόνες, μοντάζ.
2στ. Προβολή και εφαρμογή
Το εκπαιδευτικό σενάριο θα αναπτυχθεί σε τρία διδακτικά δίωρα. Η ταινία προβάλλεται ολόκληρη σε ένα διδακτικό δίωρο και παρακολουθείται χωρίς διακοπές. Αν κάποια παιδιά θέλουν κρατούν σημειώσεις. Μετά το πέρας της προβολής τα παιδιά ενθαρρύνονται να διατυπώσουν ερωτήματα, σχετικά με ποια ιστορία λέγεται, ποιος την αφηγείται , ποιοι είναι οι χαρακτήρες και άλλες ερωτήσεις. Ο/η διδάσκων/ουσα δεν τις απαντά, αλλά συντονίζει τη συζήτηση και προσπαθεί να απαντηθούν από τα ίδια τα παιδιά.
Από τη συζήτηση προκύπτουν οι βασικοί θεματικοί άξονες που θα κινηθεί το εκπαιδευτικό σενάριο (κατοχή, πείνα, αλληλεγγύη, αντίσταση).
Στο δεύτερο διδακτικό δίωρο τα παιδιά χωρίζονται σε ομάδες (με βάση κάποια κριτήρια που θέτει ο/η διδάσκων/ουσα) και παρακολουθούν στην αίθουσα της πληροφορικής, επιλεγμένα σημεία της ταινίας, με διακοπές, και συμπληρώνουν τα φύλλα εργασίας τα οποία είναι διαφορετικά για κάθε ομάδα.
Φύλλο εργασίας 1. Κατοχή
Αναζητήστε τις σκηνές όπου απεικονίζεται και εμφανίζεται η γερμανική κατοχή. Πώς περιγράφεται και με ποια χαρακτηριστικά .
Εάν δυσκολεύονται τα παιδιά μπορούν να δοθούν τα σημεία της ταινίας (π.χ. 59:20) ανακατωμένα και να τα ψάξουν να τα βρουν.
Φύλλο εργασίας 2. Πείνα
Πώς προβάλλεται η πείνα και η έλλειψη προϊόντων. Τι κάνουν οι ήρωες, τι τρώνε στα τραπέζια τους. Ποιες λέξεις, εκφράσεις, χρησιμοποιούν; Ποια είναι τα όνειρα του Παναγή και του Ανέστη; Με τι όπλο απειλεί τον Χίτλερ ο Παναγής;
Φύλλο εργασίας 3. Αλληλεγγύη-Αντίσταση
Πώς αντιλαμβάνεστε την αντίσταση μέσα από τις σκηνές της ταινίας. Ο Ανέστης και ο Παναγής είναι ενταγμένοι σε κάποια ομάδα ή συμβαίνει κάτι άλλο; Το βράδυ που θα έφευγαν στην Αίγυπτο τι συνέβη; Τι έκαναν; Τι θα μπορούσαν να κάνουν;
Μετά την συμπλήρωση των φυλλαδίων δίνεται σε όλες τις ομάδες το φύλλο 4, να το διαβάσουν στο σπίτι. Το φυλλάδιο αφορά τα ιστορικά γεγονότα, που αναφέρονται στην ταινία ως κινητοποιήσεις, από τον Γρηγόρη.
Φύλλο 4. Η περίπτωση Γρήγορη
Ο Γρήγορης τους παροτρύνει να συμμετέχουν σε κινητοποιήσεις παρακάτω θα διαβάσετε για αυτές:
Α. Απεργίες της κατοχής
«Τον Απρίλιο του 1942 ξέσπασε η πρώτη μεγάλη πανελλαδική απεργία των δημοσίων υπαλλήλων με οικονομικά αιτήματα. Από τον Σεπτέμβριο του 1942, όλο το 1943, αλλά και το 1944 στη Θεσσαλονίκη απεργούσαν κατά διαστήματα εργάτες και δημόσιοι υπάλληλοι με οικονομικά αιτήματα στην αρχή, που συμπληρώθηκαν από πολιτικά, πρώτα για την πολιτική επιστράτευση, και στη συνέχεια, για την επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία ή τη διάλυση των Ταγμάτων Ασφαλείας. Την οργάνωση και τον συντονισμό των κινητοποιήσεων είχε το Εργατικό ΕΑΜ».
Β. Κινητοποιήσεις για καταναγκαστική εργασία.
Ακούστηκε ότι οι Γερμανοί θα έπαιρναν πολίτες αναγκαστικά και θα τους έστελναν στην Γερμάνια να δουλέψουν. Αυτό προκάλεσε μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας και απεργίες σε Θεσσαλονίκη, Αθήνα και άλλες πόλεις. Το ΕΑΜ πέτυχε να σταματήσει τα σχέδια των Γερμανών για αναγκαστική εργασία .
Ο Νίκος Σκαλτσάς αφηγείται :
«Ήταν ημέρα Τετάρτη 9 Αυγούστου του 1944. Ήταν 6.30 το πρωί, κοιμόμασταν με τον αδελφό μου Γιάννη στην ταράτσα. Ξυπνήσαμε από το χωνί που έλεγε ότι, κατόπιν εντολής της Γερμανικής Διοικήσεως, όλοι οι άρρενες από 15 ως 50 ετών έπρεπε να παρουσιαστούν στην καθολική εκκλησία, που βρισκόταν στην οδό Ρενέ Πυώ 2, μέχρι τη 12η το μεσημέρι για έλεγχο ταυτοτήτων. Όποιος δεν παρουσιαστεί και βρεθεί στο σπίτι του, εκτελείται επί τόπου. Εκεί φοβηθήκαμε. Ο κόσμος έχασε τη λαλιά του. Ξέραμε καλά ότι ο έλεγχος ταυτοτήτων ήταν το πρόσχημα.
Μας πήγαν στα στρατόπεδα στη Γερμανία
Σ’ αυτό το στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας τι κατασκευάζανε;
Φτιάχναμε δρόμους, αυτό τους ενδιέφερε. Ξυπνάγαμε 6 το πρωί, παίρναμε κασμά και φτυάρι και τελειώναμε 6 το απόγευμα, με μια μικρή διακοπή το μεσημέρι για να φάμε. Τον Δεκέμβριο του ’44 μας διώξανε για Έρεμπεργκ και στη συνέχεια για το Ομπερζέσινγκεν. Εκεί δεν ήταν στρατόπεδο, μέναμε πια στον σταύλο ενός κυρίου που εξέτρεφε άλογα. Κοιμόμασταν πάνω στα σανά αλλά τουλάχιστον τρώγαμε καλά. Ο ιδιοκτήτης ήταν πολύ καλός άνθρωπος, τον λέγαμε «πατέρα» και όταν τον αποκαλούσαμε έτσι, δάκρυζε. Οι γυναίκες, κυρίως, του χωριού, οι μητέρες, θέλανε να μας βοηθάνε αλλά ήταν κρατημένοι οι άνθρωποι, τους είχαν μεταδώσει ένα φόβο. Τα Χριστούγεννα του ’44 ήρθαν στο σταύλο μητέρες με ψωμιά, κρέατα, φαγητά, φρούτα και μας λέγανε ότι άμα τα δίνουν σε μας ήταν σαν να τα δίναν στα παιδιά τους που πολεμούσαν ή ήταν αιχμάλωτα. Φαινόταν πια ότι ο πόλεμος χάνεται»
Τρίτη συνάντηση, τρίτο δίωρο
Συζήτηση με τις ομάδες πάνω σε αυτά που συμπλήρωσαν στα φυλλάδια και σε αυτά που διάβασαν. Ακολουθεί συμπλήρωση δυο από τις παρακάτω ερωτήσεις.
1. Πώς χαθήκαν οι δυο φίλοι; Τι συνέβη;
2. Τι να απέγινε η Δανάη; Γράψε ό,τι νομίζεις ότι συνέβη.
3. Αν άλλαζες κάτι στην ιστορία των φίλων τι θα ήταν αυτό;
4. Πώς αισθάνεται για τους ήρωες και γιατί;
Μετά την ανακοίνωση των απαντήσεων θα μπορούσε να γίνει ένας εννοιολογικός χάρτης από τα παιδιά που να αφορά τα ιστορικά γεγονότα της κατοχής και τις εξεταζόμενες θεματικές.
Ακόμα σε άλλη ώρα θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν την ταινία «Ξυπόλητο τάγμα» και να δουν από άλλη κινηματογραφική οπτική την κατοχή[26].
Συμπεράσματα
Η χρησιμοποίηση μιας ταινίας ως εργαλείο ιστορικής ανασύστασης του παρελθόντος, ή τεκμηρίωσης στο μάθημα της ιστορίας, απαιτεί κάποιες προϋποθέσεις από τον εκπαιδευτικό.
Γνώση του πολιτικού κοινωνικού πλαισίου παράγωγης της ταινίας, διότι αποσαφηνίζει την πρόθεση και τη θεώρηση του σκηνοθέτη.
Ο εκπαιδευτικός για να χρησιμοποιήσει το σινεμά στο μάθημα της ιστορίας πρέπει να είναι βαθύς γνώστης της τέχνης του σινεμά, όχι από άποψη τεχνικών προδιαγραφών, αλλά να αγαπά το σινεμά, να παρακολουθεί ταινίες, κριτικές για να μπορέσει να γοητεύσει τα παιδία, ως γοητευόμενος. Η ευκαιριακή χρήση λόγω παιδαγωγικής μόδας του σινεμά και η ευκολία να βρίσκει κανείς οτιδήποτε θέλει στο διαδίκτυο, θα υποβιβάσει ένα ισχυρό κίνητρο για μάθηση, στην τάξη της μεθοδολογίας.
Οι ασκήσεις αξιολόγησης προγραμμάτων, δεν προσφέρουν τίποτα άλλο παρά αποδείξεις πραγματοποίησης ενός σχέδιο εργασίας που θα δηλωθούν στο βιογραφικό των εκπαιδευτικών και στις ιστοσελίδες των σχολείων. Η αξιολόγηση ενός εκπαιδευτικού σεναρίου που περιλαμβάνει το σινεμά, είναι να οδηγηθούν τα παιδία σε χειρονομίες ζωής, να τους προφέρουμε εκείνο το κομμάτι της ευτυχίας που είναι η τέχνη. Όχι απλώς θεατές, αλλά σαγηνευμένοι από την τέχνη του σινεμά, δρώντες, που δίνουν λύσεις στη ζωή τους, που αντιλαμβάνονται ότι υπάρχουν πολλές ιστορίες. Συγκίνηση, ταύτιση, απόλαυση, γνώση, αναστοχασμός, διερώτηση, διερεύνηση, κριτική, αλλαγή στάσεων, αυτά προσφέρει το σινεμά στο σχολείο, αρκεί να ξέρει κανείς να «βλέπει».
Βιβλιογραφία
Ανδρίτσος Γ., «Η λογοκρισία στον ελληνικό κινηματογράφο (1945-1974)»., στο Πετσίνη Π., Χριστόπουλος Δ. (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας, Αθήνα, 2016. σελ. 35-42.
Βερναρδάκης Χριστόφορος& Μαύρης Γιάννης, «Ιουλιανά 1965: ο «Ελληνικός Μάης (Η πείρα μιας επαναστατικής κατάστασης)», Θέσεις, Τεύχος 26(Ιανουάριος – Μάρτιος1989) http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=243&Itemid=29, Ημερ. Προσ: 15/1/2020.
Βόγλης Πολυμέρης, «Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: μνήμη, μαρτυρία, ταυτότητα», Τα Ιστορικά, τόμος 25ος, τεύχος 47, 2007, σ.437-456.
Βόγλης Πολυμέρης., «Από τις κάννες στις κάμερες: ο Εμφύλιος στον ελληνικό κινηματογράφο», στο Τομαή Φ. (επιμ.), Αναπαραστάσεις του Πολέμου, Παπαζήση, Αθήνα, 2006, σελ. 103-122.
Γαζή Έφη, «Η πάλη των (σχολικών) τάξεων», Το Βήμα, 18/3/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=179732, Ημερ. Ανάρτ.: 18/3/2007, Ημερ.Πρόσβ:23/1/2020.
Εrll A., «Literature, Film, and the Mediality of Cultural Memory», στο, Erll A., Nünning A. (επιμ.), A Companion to Cultural Memory Studies, De Gruyter, Berlin, 2010, σ. 389-398.
Κούκος Ηλίας, «H μεγάλη απεργία κατά των Ναζί πριν από 72 χρόνια»,https://www.thetoc.gr/webtv/ontheroad/h-megali-apergia-kata-twn-nazi-prin-apo-72-xron, Ημερ. Προσβ. 23/1.2019.
Λεμονίδου Έλλη, «Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: ιστοριογραφία, δημόσια ιστορία και ιστορική εκπαίδευση», στο, Παληκίδης Α. (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2013, σελ. 43-50.
Μανθούλης Ροβήρος, «Ανάμεσα στην τηλεόραση και το σινεμά», http://www.cinephilia.gr/index.php/prosopa/hellas/1474-roviros-manthoulis, Ημερ. προσβ. 26/1/2020.
Μανθούλης Ροβήρος, «Ροβήρος Μανθούλης: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη», συνέντευξη με Τον Ιντζέμπελη Ελπιδοφόρο, Διάστιχο 7/9/2016, https://diastixo.gr/sinentefxeis/ellines/5657-roviros-manthoulis-sunenteuksi.
Μητροπούλου Αγλαΐα, «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ», http://kinimatografikesvradies.blogspot.com/2006/11/blog-post_27.html,Ημερ, αναρτ. 7/11/2016, Ημερ. προσβ. 24/1/2020
Νικολακόπουλος Ηλίας, «Ελεγχόμενη Δημοκρατία» https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/LIT2006/Istoria%20tou%20Neou%20Ellinismou%201770-2000%20T.%2009.pdf, Ημερ. Προσβ.:21/1/2020.
Theodosiou Νίκος, «Ροβήρος Μανθούλης : Δύο σταθμοί», https://www.academia.edu/3416549/, Ημερ. προσβ.:ν23/1/2020.
Τριανταφύλλου Σώτη, «Πρόλογος», στο Φερρό Μ., Κινηματογράφος και Ιστορία, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2002., σελ. 11-22.
Τσιτσελίκης Κώστας, «Από το Διεθνές στο Εθνικό Δίκαιο: Η μειονότητα της Θράκης και τα μειονοτικά σχολεία», στο Θ. Δραγώνα & Α. Φραγκουδάκη (επιμ.), Πρόσθεση όχι αφαίρεση πολλαπλασιασμός όχι διαίρεση: Η μεταρρυθμιστική παρέμβαση στην εκπαίδευση της μειονότητας της Θράκης, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, (σ.61-69).
Χριστοδούλου Νίκος, Τα γεγονότα της Μέσης Ανατολης 1941-1944», «https://www.academia.edu/8795642/%CE%A4%CE%B1_%CE%B3%CE%B5%CE%B3%CE%BF%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%AD%CF%83%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B7%CF%82_1941-1944, Ημερ. Προσβ. : 16/1/2020.
Διαδίκτυο
Ψηλά τα χέρια Χίτλερ, σκηνοθεσία Ροβήρος Μανθουλης (Αθήνα: Μήλας Ν. και Τρούμπης Γ, 1962), https://www.youtube.com/watch?v=VwPotWYxFbw, Ημερ. προσβ.: 24/1/2020.
Ψηλά τα χέρια Χίτλερ, http://www.tainiothiki.gr/v2/lang_el/filmography/view/1/1970/, Ημερ.προσβ. 20/1/2020
Ξυπόλητο τάγμα, σκηνοθεσία Γκρεγκ Τάλλας ( Θεσσαλονίκη: Βουδούρης Επαμεινώνδας, 1954), https://www.youtube.com/watch?v=2VfmaBo38l4, Ημερ. προσβ.: 31/1/2020.
«Καταναγκαστική εργασία: η ανικανοποίητη διεκδίκηση». http://www.avgi.gr/article/10842/7371756/katanankastike-ergasia-e-anikanopoiete-diekdikese, Ημερ.Αναρτ. : 21/8/2016, Ημερ. Προσβ.: 27/1/2020
Υπολοχαγός Νατάσσα, σκηνοθεσία Νίκος φώσκολος (Αθήνα: Φίνος Φιλμ , 1970)
Αυτοί που μίλησαν με το θάνατο, σκηνοθεσία Γιάννης Δαλιανίδης (Αθήνα , Φίνος Φιλμ, 1970)
Σημειώσεις
1. Μητροπούλου Αγλαΐα, «Ψηλά τα χέρια Χίτλερ», http://kinimatografikesvradies.blogspot.com/2006/11/blog-post_27.html,Ημερ, αναρτ. 7/11/2016, Ημερ. προσβ. 24/1/2020/ ↑
2. Μανθούλης Ροβήρος, «Ανάμεσα στην τηλεόραση και το σινεμά», http://www.cinephilia.gr/index.php/prosopa/hellas/1474-roviros-manthoulis, Ημερ. προσβ. 26/1/2020. ↑
3. Στο ίδιο.↑
4. Theodosiou Νίκος, «Ροβήρος Μανθούλης : Δύο σταθμοί», https://www.academia.edu/3416549/, Ημερ. προσβ.:ν23/1/2020. ↑
5. Εrll A., «Literature, Film, and the Mediality of Cultural Memory», στο, Erll A., Nünning A. (επιμ.), A Companion to Cultural Memory Studies, De Gruyter, Berlin, 2010, σ. 389-398. ↑
6. Στο ίδιο ↑
7. Στο ιδιο ↑
8. Βόγλης Πολυμέρης., «Από τις κάννες στις κάμερες: ο Εμφύλιος στον ελληνικό κινηματογράφο», στο Τομαή Φ. (επιμ.), Αναπαραστάσεις του Πολέμου, Παπαζήση, Αθήνα, 2006, σελ. 103-122., σχ,σελ. 105. ↑
9. Υπολοχαγος Νατάσσα, σκηνοθεσία Νίκος φώσκολος (Αθηνα: Φινος Φιλμ , 1970) ↑
10. Αυτοί που μίλησαν με το θάνατο, σκηνοθεσία Γιάννης Δαλιανίδης (Αθήνα , Φίνος Φιλμ, 1970)↑
11. Ανδρίτσος Γ., «Η λογοκρισία στον ελληνικό κινηματογράφο (1945-1974)»., στο Πετσίνη Π., Χριστόπουλος Δ. (επιμ.), Η λογοκρισία στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουργκ, Παράρτημα Ελλάδας, Αθήνα, 2016. σελ. 35-42, σχ.σελ. 35-36. ↑
12. Βόγλης Π., «Από τις κάννες στις κάμερες: ο Εμφύλιος…., ό.π., σελ. 107 ↑
13. Τριανταφύλλου Σώτη, «Πρόλογος», στο Φερρό Μ., Κινηματογράφος και Ιστορία, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2002., σελ. 11-22, σχ. σελ. 13. ↑
14. Βόγλης Πολυμέρης, «Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: μνήμη, μαρτυρία, ταυτότητα», Τα Ιστορικά, τόμος 25ος, τεύχος 47, 2007, σ.437-456,σ. 443. ↑
15. Στο ίδιο, σελ.439. ↑
16. Νικολακόπουλος Ηλίας, «Ελεγχόμενη Δημοκρατία» https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/LIT2006/Istoria%20tou%20Neou%20Ellinismou%201770-2000%20T.%2009.pdf, Ημερ. Προσβ.:21/1/2020. ↑
17. Βερναρδάκης Χριστόφορος& Μαύρης Γιάννης, «Ιουλιανά 1965: ο «Ελληνικός Μάης (Η πείρα μιας επαναστατικής κατάστασης)», Θέσεις, Τεύχος 26(Ιανουάριος – Μάρτιος 1989) http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=243&Itemid=29, Ημερ. Προσ: 15/1/2020. ↑
18. Στο ίδιο. ↑
19. Εrll A., «Literature, Film, and the Mediality of Cultural Memory»……ό.π. ↑
20. Κούκος Ηλίας, «H μεγάλη απεργία κατά των Ναζί πριν από 72 χρόνια»,
https://www.thetoc.gr/webtv/ontheroad/h-megali-apergia-kata-twn-nazi-prin-apo-72-xron, Ημερ. Προσβ. 23/1.2019. ↑
21. «Καταναγκαστική εργασία: η ανικανοποίητη διεκδίκηση» . http://www.avgi.gr/article/10842/7371756/katanankastike-ergasia-e-anikanopoiete-diekdikese, Ημερ.Αναρτ. : 21/8/2016, Ημερ. Προσβ.: 27/1/2020 ↑
22. Χριστοδούλου Νίκος, Τα γεγονότα της Μέσης Ανατολης 1941-1944», «https://www.academia.edu/8795642/%CE%A4%CE%B1_%CE%B3%CE%B5%CE%B3%CE%BF%CE%BD%CF%8C%CF%84%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%9C%CE%AD%CF%83%CE%B7%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B7%CF%82_1941-1944, Ημερ. Προσβ. : 16/1/2020. ↑
23. Τσιτσελίκης Κώστας, «Από το Διεθνές στο Εθνικό Δίκαιο: Η μειονότητα της Θράκης και τα μειονοτικά σχολεία», στο Θ. Δραγώνα & Α. Φραγκουδάκη (επιμ.), Πρόσθεση όχι αφαίρεση πολλαπλασιασμός όχι διαίρεση: Η μεταρρυθμιστική παρέμβαση στην εκπαίδευση της μειονότητας της Θράκης, Μεταίχμιο, Αθήνα, 2008, (σ.61-69). ↑
24. Γαζή Έφη, «Η πάλη των (σχολικών) τάξεων», Το Βήμα, 18/3/2007, http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=179732, Ημερ. Ανάρτ.: 18/3/2007, Ημερ.Πρόσβ:23/1/2020. ↑
25. Λεμονίδου Έλλη, . «Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος: ιστοριογραφία, δημόσια ιστορία και ιστορική εκπαίδευση», στο, Παληκίδης Α. (επιμ.), Κριτικές προσεγγίσεις του ναζιστικού φαινομένου. Από την ιστοριογραφία και την πολιτική θεωρία στη σχολική ιστορική μάθηση, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2013, σελ. 43-50, σχ. σελ. 51 ↑
26. Ξυπόλητο τάγμα, σκηνοθεσία Γκρεγκ Τάλλας ( Θεσσαλονίκη: Βουδούρης Επαμεινώνδας, 1954) https://www.youtube.com/watch?v=2VfmaBo38l4, Ημερ. προσβ.: 31/1/2020. ↑
Πηγή: https://www.e-lesxi.gr/
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.